Gen Z & Εργασία

Η είσοδος στην ενήλικη ζωή και στην αγορά εργασίας είναι μια διαδικασία δύσκολη και επώδυνη. Ποτέ δεν γινόταν ομαλά. Όλες οι γενιές νέων ανθρώπων αντιμετώπιζαν προβλήματα, πάντα.

Σήμερα, όμως, οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι νέοι μοιάζουν πολύ διαφορετικές από αυτές που συνάντησαν οι αμέσως προηγούμενες γενιές. Τα περισσότερα από τα μέλη της επονομαζόμενης "Gen Z" (περιλαμβάνει ανθρώπους που γεννήθηκαν ανάμεσα στο 1997 και το 2012) ξεκινούν την εργασιακή τους πορεία σε έναν κόσμο αλλιώτικο.

Οι ανισότητες εντείνονται. Βασικές σταθερές του οικονομικού μας συστήματος, όπως η δυνατότητα του "μέσου" εργαζόμενου να ζει με αξιοπρέπεια συμμετέχοντας στη σύγχρονη κοινωνική ζωή, κλονίζονται. Ειδικά μετά την πανδημία της Covid, το κυρίαρχο αίσθημα είναι της αβεβαιότητας και της ανασφάλειας.

Η ανάπτυξη της τεχνολογίας και της ψηφιακής οικονομίας, πλέον, δεν φέρνει μαζί της μόνο ξέφρενη αισιοδοξία και ελπίδα για εύκολη ευημερία και πρόοδο, αλλά και σοβαρούς κινδύνους. Γεωπολιτικές, κοινωνικές και πολιτικές τάσεις διεθνώς, μαζί με τη συνεχιζόμενη διάβρωση της εμπιστοσύνης απέναντι στους θεσμούς ή και στο "σύστημα" (που είχε βεβαίως ξεκινήσει από πολύ νωρίτερα) δημιουργούν στους νέους (σε όλους μας -αλλά ειδικά στους νέους) ότι δεν έρχονται στα πράγματα σε μια περίοδο ακμής και προόδου για τον κόσμο, ή για τη δική μας χώρα. Αλλά εν μέσω ενός πισωγυρίσματος.

Πώς αποτυπώνονται όμως όλα αυτά στις σκέψεις, τις στάσεις και τις απόψεις των ίδιων των νέων;

Στα τέλη του 2024 εταιρεία ερευνών QED διεξήγαγε μια μεγάλη ποιοτική έρευνα για το θέμα, στην οποία συμμετείχαν συνολικά 96 νέοι και νέες ηλικίας από 19 μέχρι 29 ετών. Η έρευνα περιλάμβανε 60 εις βάθος ατομικές συνεντεύξεις και 6 ομαδικές συζητήσεις. Οι συμμετέχοντες προέρχονταν από την Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη και άλλα αστικά κέντρα της Ελλάδας. Μέσα από την ανάλυση των ερευνητών, αλλά μέσα και από τις ίδιες τις συνεντεύξεις των συμμετεχόντων, προκύπτει μια ενδιαφέρουσα, τρισδιάστατη εικόνα της στάσης μιας προβληματισμένης γενιάς απέναντι σε έναν κόσμο (εργασιακό, αλλά όχι μόνο) που αλλάζει απότομα. Εδώ θα δούμε μερικά από αυτά τα συμπεράσματα, μέσα και από τα δικά τους λόγια.

1. Μεγάλες Προσδοκίες

Ένα πολύ μεγάλο μέρος του δείγματος της έρευνας έχουν εργασιακή εμπειρία από το χώρο της εστίασης. Πάρα πολλές και πολλοί έχουν δουλέψει, έστω και παροδικά, "σεζόν". Η σταθερή εργασία σε θέσεις πλήρους απασχόλησης σε αυτές τις ηλικίες είναι η εξαίρεση, όχι ο κανόνας. Τεράστιο ποσοστό, επίσης, έχουν πολύ αρνητικές εμπειρίες από τα πρώτα εργασιακά τους βήματα. Κοινό χαρακτηριστικό: κακές συμπεριφορές από αφεντικά.

"Η εργασία, ειδικά όταν είναι ασαφής, κακοπληρωμένη, ή τοξική" λέει η Χριστίνα Καράμπελα της QED, "επιβαρύνει την ψυχική ισορροπία. Πολλοί νέοι αναφέρουν εμπειρίες έντονης κόπωσης, συναισθηματικής απόσυρσης, ακόμα και παραισθητικών αισθήσεων αποξένωσης. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν θέλουν να δουλέψουν. Σημαίνει ότι δεν αντέχουν να πληρώνουν την ψυχική τους υγεία ως τίμημα για ένα μεροκάματο".

"Όταν τους ρωτάς τι ζητούν από την εργασία, σου λένε τι δεν θέλουν", λέει η κ. Καράμπελα. "Όχι αφεντικά που ουρλιάζουν, όχι αόριστους ρόλους, όχι απλήρωτα έξοδα, όχι εξαντλητικά ωράρια, όχι να γυρίσουν σπίτι και να μη μπορούν να κουνηθούν. Έχουν υψηλές προσδοκίες, κακή εικόνα για την αγορά και ελάχιστη καθοδήγηση. Δεν ξέρουν τι σημαίνει "καλή δουλειά" γιατί κανείς δεν τους το έδειξε ποτέ".

2. Μόνοι στο σπίτι

Οι συνέπειες της Covid έχουν αφήσει το στίγμα τους πάνω στις νέες και τους νέους της GenZ. Η κοινωνικοποίηση διακόπηκε, η ενηλικίωση καθυστερεί, στερήθηκαν τα βιώματα της φοιτητικής ζωής. Δημιουργούνται δύο τάσεις: κάποιες και κάποιοι ενεργοποιούνται, προσπαθούν να κερδίσουν το χαμένο χρόνο, ενώ άλλες κι άλλοι αποσύρονται σε ένα μικρόκοσμο και μένουν λίγο-πολύ παθητικοί και αδρανείς Η οικογένεια είναι εκεί για να προσφέρει στήριξη, είτε καλύπτοντας τα έξοδα διαβίωσης των φοιτητών και των φοιτητριών, είτε συνεισφέροντας στα έξοδα των νέων εργαζομένων, είτε προσφέροντας στέγη και σίτιση απευθείας. Αλλά η αίσθηση του περιορισμού της αυτονομίας παραμένει έντονη.

"Ένα μεγάλο μέρος της GenZ ζει ακόμα μέσα στην οικογενειακή κάψουλα" λέει η κ. Καράμπελα, "είτε για λόγους οικονομικούς, είτε για λόγους υπαρξιακούς. Είναι μια γενιά με βαθιά συναισθηματική εξάρτηση (από τη στέγη, από τη σίτιση, από τις παροχές, από τη βεβαιότητα ότι υπάρχει κάπου ένας γονιός-δίχτυ), αλλά και με διαρκή προσπάθεια για αυτονόμηση".

Τα μέλη της GenZ, δε, έχουν κατά κανόνα πολύ κακή εικόνα για την Ελλάδα και την κοινωνία τους -χειρότερη και από τη γενιά που πέρασε τα '20s μέσα στην οικονομική κρίση. Και αυτή η αρνητική, αμυντική στάση σε κάποιους προκαλεί μια υποχώρηση σε έναν ιδιωτικό μικρόκοσμο, που περιλαμβάνει μόνο την οικογένεια και στενούς φίλους. Απορρίπτουν. Κλείνονται. Κάποιοι αποτραβιούνται και συμβιβάζονται, αποδεχόμενοι λίγα, ή καταφεύγοντας σε έναν αμυντικό κυνισμό. Άλλοι, όμως, ενεργοποιούνται. Ψάχνονται. Δοκιμάζουν πράγματα, χτίζουν το προσωπικό τους "brand", επενδύουν χρόνο και κόπο σε κατάρτιση και απόκτηση δεξιοτήτων.

"Η Ελλάδα γι' αυτούς δεν είναι χώρα· είναι αδιέξοδο" λέει η κυρία Καράμπελα. "Μια οικονομία που δεν αναγνωρίζει τις δεξιότητές τους. Μια αγορά εργασίας που τους θέλει φτηνούς, βολικούς, "ευέλικτους". Μια κοινωνία που τους βλέπει ως αχάριστους".

3. Fast & Furious

Όπως και προηγούμενες, η GenZ είναι, σύμφωνα με τους ερευνητές, έντονα προσανατολισμένη στην κατανάλωση. Αλλά τα πρότυπά της έχουν κατά κανόνα μετατοπιστεί από μακριά (ηθοποιοί, μοντέλα) στο κοντά (influencers). Η ιδέα της μετανάστευσης, της αναζήτησης μιας καλύτερης ζωής σε κάποια ξένη χώρα, μοιάζει να εμφανίζεται λιγότερο έντονη στη GenZ από ό,τι ήταν στις αμέσως προηγούμενες γενιές. Το ίδιο και η αναζήτηση μεταπτυχιακών σπουδών. Έντονη είναι, δε, η υπόσχεση της "άμεσης εκπλήρωσης". Πρόκειται για την πρώτη γενιά που έχει μάθει να περιμένει τα πάντα άμεσα, έτοιμα, online -και η πρώτη που βομβαρδίζεται τόσο έντονα με υποσχέσεις και εικόνες εύκολου, γρήγορου πλουτισμού.

"Η Gen Z δεν φεύγει" λέει η κ. Καράμπελα. "Δεν κάνει μεταπτυχιακά, δεν μεταναστεύει μαζικά, δεν εγκαταλείπει τη χώρα όπως οι Millennials. Μένει. Αλλά δεν είναι ευτυχής. Είναι δε, ίσως, η πιο αυτοαναφορική γενιά που έχουμε δει. Η πρώτη που από την εφηβεία κιόλας έχει αποκτήσει δημόσια ταυτότητα — ένα προσωπικό brand που δεν χτίζεται με δουλειά, αλλά με παρουσία. Storytelling, όχι story-doing. Και η δουλειά, για πολλούς, δεν είναι το κεντρικό κομμάτι αυτού του brand".

Η σχέση που αναπτύσσει η Gen Z με την εργασία είναι αντιφατική. Η φαινομενική εργασιακή της αστάθεια - γρήγορες αλλαγές δουλειάς, απότομες στροφές κατεύθυνσης, απόρριψη 'σίγουρων' θέσεων - κρύβει μια νέα μορφή σταθερότητας: την αμετακίνητη άρνηση να θυσιάσουν την ψυχική υγεία για χρήματα, να αντέξουν τοξικά αφεντικά, να δεχτούν ότι η εξάντληση είναι προαπαιτούμενο της επιτυχίας. Από τις απαντήσεις τους προκύπτει η εικόνα μιας γενιάς που δεν είναι ούτε "workaholic", αλλά ούτε και τεμπέλικη. Είναι κάτι καινούργιο: υπερ-ευέλικτη στις τακτικές, άκαμπτη στις αξίες. Πειραματίζεται ακούραστα με μορφές εργασίας αλλά δεν θα διαπραγματευτεί την ευημερία της -μόνο σαν ύστατη λύση.

Το αποτέλεσμα είναι μια γενιά που αρνείται να δεχτεί την αλλοτρίωση ως φυσικό τίμημα της ενήλικης ζωής. Οι συμβιβασμοί παύουν να θεωρούνται αναπόφευκτοι. Αυτή η αντίσταση διαμορφώνει μια γενιά ταυτόχρονα πιο ευάλωτη και πιο ανθεκτική. Διαμορφώνει όμως και ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο: η εργασία δεν είναι πια υποχρέωση προς την κοινωνία ή προς την οικογένεια, αλλά επιλογή που πρέπει να δικαιολογείται απέναντι στον ίδιο τον εαυτό.

"Δεν τους λείπει η αντοχή", λέει η κ. Καράμπελα. "Τους λείπει η δομή. Το πλάνο. Η καθοδήγηση. Τους λείπει κάποιος να τους εμπιστευτεί πρώτος. Αν δεν τους προσφέρει το σύστημα αυτή την ευκαιρία, θα την κατασκευάσουν μόνοι τους. Με λάθη, με απώλειες. Kαι θα τους πάρει χρόνο. Αλλά – σε πολλές περιπτώσεις – θα τα καταφέρουν καλύτερα απ' ό,τι πιστεύουμε. Αν και σίγουρα αργότερα από ότι θα επιθυμούσαμε".